Xisbiyada Qaranka Somaliland oo isku badalay Kaaboqabiilo.
Waxaan rabaa in aan wax yar ka idhaahdo khudbadii Maanta ee Madaxwayne Muuse biixi ka jeediyey xaflada daahfurka buug Barashada wadaniyada “Civic Education Subject”:
Marka hore, waa arin fiican in manhajka waxbarasho ee dalka lagu daro maado (Subject) lagu baran doon wadniyada. waxaan runtii ku hambalyeynayaa cid kasta oo arintaasi gacan ka gaystay inta ay doonto ha leekaato.
Arinkaa aan rabo in aan is dul taago maaha buug barashada wadaniyada, laakiin waxaan rabaa in aan dul istaago, weedh ama hadal ku jiray khudbada madaxwaynaha oo ahaa “Xisbiyadii way socon waayeen, xisbyadii kaaboqabiilo ayey noqdeen” kalmadaasi ayaa aad iyo aad isoo jeedatay runtii, waxaanan jecelaystay in aan dul istaagno.
Marka hore afeef, in maamulka dawaladeed ama siyaasadeed la dhaliilo waa mid dadka dunida oo dhami ka siman yihiin, laakiin qaabka, asluubta iyo hanaanka wax loo dhalilo ayaa lagu kala duwan yahay, waxaana dhaliishu noqotaa laba midkood:
1. Positive criticism: Dhaliilaha qaarkood waa toosin, sixid, iyo tilmaan, waxaana inta badan soo jeediya dhaliilahaasi, dadka aqoonyahanka ah, wadaniga dhabta ah, dadka jecel in ay dalkoodu dhismo iyo dadka tudhaalaha leh
2. Negative Criticism: Dhaliilaha qaarkood waa ku xumayn iyo kursi ka riixasho, waxaanan inta badan isticmaala, siyaasinta rabta in ay kala riixdaan mansabka siyaasiga, dadka aan tudhaalaha lahayn, iyo kuwo kale oo bdan.
Haddaba aniga dhaliishaydu waa toosin, saxid, iyo mid tudhaale leh weeyi. waxaan rabaa in aan ka afeefto in aan dhaliishaydu ahayn mid aan ku rabo in aan ku gaadho mansab siyaasi ah ama aan wax ugu dhimo nidaamka siyaasiga ah (Political system) ee dalka ka jira.
haddaba, hadii aan usoo noqdo ama u qalin qaato weedhiihii ama hadalkii ku jiray khudbadii madaxwaynaha ee maanta oo ahaa “Xisbiyadii way socon waayeen, xisbyadii kaaboqabiilo ayey noqdeen” marka hore madaxwaynaha waan ku taageersanahay kalmadaasi, waxaan u arkaa mid sax ah, xaqiiqo iyo dhab ah, oo aan maanta cidina isdiidsiin karin lana dafiri karin.
Haddaba, suaashu waxa ay tahay, yaa xisbiyada ka dhigay kaaboqabiilo? ma xisbiyada ayaa doortay in ay noqdaan kaboqabiilo mise waa mid ay keentay duruufaha jira? sidee xisyada Somaliland ku noqon karaan xisbiyo qaran?
Haddaba Suaalahaasi in laga jawaabo, waxay u baahan tahay in daraasad (Research) fiican la sameeyo, laguna bixiyo waqti iyo dhaqaaleba si loo helo jawaabo wax ku ool ah. haddaba aniga oo arinkaasi maanka ku haya, su,aalahaasi waxaan ka bixin doonaa jawaabahan kookooban iyo xal kooban (solutions) sidan hoos ku xusan:
1. Shacabka somaliland oo ah kuwo wax ku doorta qabiil.
Cida kowaad ee xisbiyada ka dhigtay kaaboqabiilo sida madaxwaynuhuba carabka ku dhuftay, waa shacabka somaliland, kuwaasi oo u xuub siibtay in ay wax ku doortaan qabiil halkii xisyada iyo musharixiinta lagu dooran lahaa qorshohooda siyaasadeed (Politcal Manifest).
Haddaba si xisbiyadu u noqdaan xisbiyo qaran (National Political Parties), waxaan kula talinayaa shacab waynaha reer somaliland in aan ka korno in aan qabiil wax ku doorano laakiin aan xisbiyada ku kala doorno qorshohooda siyaasadeed, taasi qaranka u horseedi karta horumar waara, nabadgalayo taama, iyo midnimo shilis.
2. Xisbiyada oo aan lahayn aragti siyaasadeed iyo mid dhaqaale toona.
dhaliisha labaad waxaa iska leh xisbiyada qaranka, sababtuna waxa weeyi dhismihii kowaad ee xisbiyada qaranka waxaa lagu dhisay qabyaalad iyo gobolaysi, taasi oo ka hor imanaysa nidaamka xisbiyada dimuqoraadiga ah. xisbiyada dimuqoraadiga ah waxaa lagu dhisaa aragti siyaasadeed ama dhaqaale, taasi oo qaranka u keenaysa horumar baaxad leh oo dhinac kasta ah. laakiin xisbiyada laguma dhiso aragti qabiil iyo mid gobolaysi toona.
xisbiyada ku dhisan qabyaalada iyo gobolaysiga lagam dheefo horumar, iyo hore u socod toona, taa badelkeeda wax laga dhaga dheefaa dib u dhac, burbur iyo nin, nin kale ku badal. taariikhda dib u raac waxaa xusid mudan in xisyadeenu la mid yihiin kuwii 1960kii ka jiray qarankii burburay ee laysku odhan jiray “Somali Replic” kuwaasi oo ahaa kaaboqabiilo qaybna ka noqday burburkii wadankii la odhan jiray “Somali Replci”
Haddaba, Xisbiyada qaranku waa in ay isku tuuraan aragtida qabyaaladaysan iyo tan gobolaysiga ku dhisan, kuna badashaan in xisbiyada lagu dhiso aragti siyaasadeed iyo mid dhaqaale, si ay xisbiyada qaranku in noogu horseedan horumar dhaqaale iyo mid siyaasadeed, wadanka looga badbaadiyo burbur iyo in uu kala daato.
3. Xisbiyada oo baalmaray shuruucdii wadanka.
Dastuurka somaliland Qodobkiisa 9aad, faqrada 3aad, wuxuu si cad u diidanyahay in aan la furan karin xisbi ku salaysan qabyaalad ama gobolaysi. waxaa modaa in qodobkaasi darstooriga laga dultalaabsaday lana baal maray. somaaliduna waxay ku maahmaahdaa “hal xaraan ahi, nirig xalaal ah ma dhasho”
suaashaydu waxay tahay, xisbiyada qaran qodobkaasi ma igu dhaqmeen sidu ahaa? Jawaabtaasi idinka ayaan idin dhaafay.
4. qaabka olaha loo galo.
xisbiyada ayaa waqtiga olalaha ku olaleeya qabyaalada cad oo qawaan, sida in kolba qabiil xisbiyadu la shiraan, kana gadaan fikir qabyaaladaysan, taasi waxay xumaysay sawirkii asxaabta qaranka waxaana ay ka dhigtay reero doorasho ku tartamaya halkii ay ka noqon lahayd xisbiyo tartamay.
taasi waxay keentay in xisbiyadii noqdaan kaabo qabiilo sida madaxwaynuhu sheegay. markaa waa in olalaha doorashooyinka wax wayn laga badalaa. halkii qabiil lagu olalayn lahaa waa in lagu badalaa, laguna olaleeyo qorshe siyaasadeed (Politica Manifest)
5. Madax Dhaqameedkii iyo Siyaasiintii oo isku dhex milmay.
odayaashu dhaqanku waa tiirarka ugu waawayn ee qarankani ku dhisan yahay, waxa iyaga u taal shaqooyin faro badan oo ay tahay in ku eekadaan sida, nabadayntaa reeraha, nabada guud, ururinta magaha, midaynta reeraha iyo in ay xaalinayaa marka khilaaf siyaasi ahi yimaado dalka. laakiin maanta waxaa muqataa in madaxdii dhaqanka, siyaasiyiintii iyo xisbiyadii isku milmeen, taasina waa ta ka dhigtay xisbiyadii kaaboqabiilo. waxyaabaha ugu cajabta badani waxa weeyi in aan ka maqalno saaxafada, caqil, suldaan, garaad, am boqor leh “annaga oo ah beel heblaayo, waxaan ka soo diga roganay xisbi hebel, waxanan ku biirtay xisbi hebel” taasi nidaamka dimuqoraadiga ah ee aan ka qaadanay xagee kaga jirtaa?
Madaxda dhaqanka iyo siyaasiyiinta isku milmay waxay karam tirtay xisbiyadii qaranka iyo tii dhaqanka labadaba.
arrinkaasi hadii aan wax laga qaban shacab iyo dawladba waxaa ka dhalan karta khatar wayn, waayo, haddii khilaaf siyaasi ah yimaado waxay ahayd in lagu baxsado dhaqanka, laakiin hadii dhaqankii kala raacay asxaabtii yaa dhex noqonaya oo la wada aamin karaa? suaashaasi jawaabteeda waxaan u dhaafay shacbiga somaliland.
6. Xisbayadii oo aanay ka jirin dhexdooda dimuqaraadiyad dhab ah.
Xisbiyadii waxaa ka dhigay kaabo qabiilo, waxa weeyi xisbiyadii oo aanay dhexdooda ka jirin dimuqaraadiyad dhab ah iyo wada lahaansho dhabta ah, waxaanay noqdeen tukaan nin iska leeyahay oo aan isbadal xor ahi marna ka dhici karin xisbiga gudiihiisa, doorasho xalal ahi ka dhici karan, taasi waxay keentay in nidaamkii xisbiyada laga niyad jabo.
Haddaba waa in dhaqankaasi lagu badalaa, dimuquraadiyad dhab ah oo ka dhalata xisbiyada dhexdooda.
7. Habka Xulista Musharaxiinta barlamaanka iyo goloyaashaa dagaanka.
waxaa iska cad in shaqadii asxaabta qaranku lahayd ee ahayd in ay soo xulaan dadka asxaabta ku matali doona doorashooyinka barlamaanka iyo goloyaashaa dagaanka,iyaga oo qofkast ku taxgalinay, aqoontiisa, kartidiisa, khibradiisa, iyo taariikhdiisa, si loo helo xildhibaano xul ah, in doorkaasi ay qateen qabaailkii oo iyagu soo xulayaan mushraxiintii doorshooyinka asxaabta uga qayb gali lahaa barlamaanka iyo dagaanka. waxaa kale oo nasiib daro ah in aanay jirin halbeeg wanaagsan oo reeruhu ku kala sarayaan dadka damac siyaasadeed leh.
wax cad, in habkan reeruhu wax ku xulanayaan keenay in habkii dimuqaraadiyadu oo lagu ta galay in lagaga baxo qabyaalada uu meesha ka baxo. sidoo kalena aan musharixiintaa habkaa kusoo baxda aan laga filayn midho fiican.
xalku waxa weeyi in asxaabta shaqadooda loo daayo oo iyaga ku aamino in ay inoo soo xulaan dad wax inoo qaban kara.
By: Mr. Khadar Xasan Nuu