Berbera (Ceelgardinews.com) Waddamada aduunyadda aan wali la aqoonsan way badanyihiin tiro ahaan waxay iskugu jiraan wadamo ay dalal tiro yar aqoonsanyihiin iyo kuwo aan wali hal wadan aqoonsan. Somaliland waxay ka midtahay wadamada aduunka ee aan wali loo ictiraafin in si caalamiya u madaxbanaanyihiin. Wadamadaas tiro ahaan waxaa lagu qiyaasaa dhawr iyo toban wadan waxaana kamida ah Nagorno-karabakh, Transnistria, Abkhazia, Donetsk people Republic (Novorossiya), Republic of China (Taiwan), Kosovo, Northern Cyprus, Palestine, Ossetia, Armenia, Israel iyo Somaliland. Waddamdaasi waxay mudooyin badan u samarayeen inay helaan aqoonsi caalamiya lakiin dhamaantood aduunyada kamay helin aqoonsi rasmiya oo dhamaystiran, walina way sugayaan oo qaarkood waxaa aqoonsaday dalal tiro yar markay aqoonsi raadis ahaayeen mudo lagu qiyaaso in ka badan Kontoneeyo sano halka kuwo ay Somaliland ka mid tahay ay wali hal wadan aqoonsan lakiin loola macaamilo qaab dawlad u eekaa oo ka duwan sida loola macaamilo nadaamka loo soo maro wadankii hore ay uga tirsanaan jireen. Haddaba waxaa aqoonsigu ku yimaadaa sababo dhowra oo kala gadisan oo iskugu jiraa dano kala duwan oo laga yeesho, isla markaana in wadan la aqoonsadaa waxay ka bilaabantaa sida isagu isku iibgeeyo waayo in aduunyadu dan kaa yeelato waxay ku xidhantahay waxaad sayladda geeyso sida ay yihiin lakin looma baahna in lageeyo qoraalkii dhawaan ay diyaarisay wasaaraddeena arrimaha debeda ee ay ka biyo diideen aqoonyahan badan oo reer Somaliland ah qoraalkan oo aan haba yaraatee aanu ka muuqan wax khibrada inkastoo ay ahayd markii ugu horysay ee wasiir asaaradaas soo maraa uu isku deyey. Haddaba Somaliland Rubuc Qarnigii ay dib u la soo laabatay madaxbaanideed ee kala soo noqotay wadankii laysku odhan jiray Somalia ma jirto wadamo si toosa u aqoonsaday inkastoo ay jiraan xidhiidh fiican oo ay la leedahay wadamo afrika ku yaal iyo kuwo yurub ku yaala oo waxbadan ka taageera haddana wali si rasmiya hal waddan uma aqoonsan lakiin dadka Somaliland way jeclyihiin in ay mar uun arkaan in Somaliland calankeedu ka babado xarunta qaramada midoobay (United Nation). Laakiin nasiib daro wali ma jirto Qorshe ictiraaf raadin oo Somaliland leedahay oo loogu talo galay in aduunka Somaliland lagaga iibiyo oo la dejiyey taasina waa sababaha ay u aaneeyaan dadka siyaasada lafa guraa in Somaliland aanay diyaar u ahayn in ay samayso dedaal ay ku dalbanayso in lagu aqoonsado sidaa marka aan leenahay waxaan dedaalkaa la iman siyaasiga horjooga shicibka ee ay aamineen ama muxaafid ha ahaado ama mucaarid. Haddaba marka laga hadlayo ictiraaf raadinta waa qorshaha iyo dedaalka ugu balaadhan ee wadanka horyaala oo ah ka u baahan in la galiyo qarshka ugu badan iyo dedaalka ugu badan. Qorshahaasina waa garnaqsiga ay Somaliland la galayso aduunka iyo Somalia inteeda kale. Wuxuu muhiim u yahay in la arko waxaad haysato iyo wax kaa maqan ee aad u baahantahay marka la dejinayo qorshaha noocaasa wuxuu u baahanyahay in dadka Somaliland oo dhami ay ka wadda war hayaan isla marka la sameeeyana si balaadhan loo soo bandhigaa (Public presentation) si qofkasta oo reer Somaliland uga warhayo qorshaha loo baahanyahay in lagu hawl galo si qof kastaaba halkuu joogo uga shaqeeyo raadinta ictiraafka isagoo sita qorshaha la samayeey taasi waxay wax wayn ka tari lahayd Qurubo joogta hadh iyo habayn ku hawlan raadinta ictiraafka oo waxay u fududayn lahayd in ay meel kasta dhigaan qorshahan oo qoran. Waayo ilaa hadda lama hayo qorshe cadaynaya sida la rabo in aqoonsi lagu helo, mana jiro siyaasi soo bandhiga qaabka loo heli karo ictiraafka loo baahanyahay. Inbadan waxa dhegaha dadka ku soo noqo noqada siyaasi siyaasi kale dhaleecaynaya lakin wali may dhicin xisbi dadka ka iibinayaa waxay rabto Somaliland oo aqoonsiya iyo xidhiidho caalamiya oo u soo kordha. Khaladkan siyaasiga waxaa laqaba bulshada Somaliland oo qaybtooda leh, waayo aqoonyahan, duqay iyo dhalinyaro wali ka hadlaya maxay Somaliland u baahantahay lama arag sidoo kale waxay taageeraan siyaasiga aan ku haboonayn hogaaminta qaranka iyagoo ku raacaya nadaam beelaysan lakiin aan ku dooranayn barnaamij iyo qorshe mustaqbal oo uu dadka ku hogaamiyo. Dhibaatadaasi waata Somaliland dhaxalsiisay inay rubuc qani aan la helin ugu yaraan hal wadan oo u dhaqdhaqaaqa sidii loo citiraafi lahaa wadanka. Waxaa kale oo dhibaato noqotay in shacabka laftiisii ay ku yartahay fahamka dawladnimada oo inagaga qasan reernimadii waa ta keentay in marba ninka madaxweynahaa reerkiisu ku raacaan sax iyo khaladba inta kalena kaga soo horjeesta xataa hadii uu wax saxa wado, waa ta keentay inaan sharcigu shaqayn oo uu noqday buug inta la qoray meel layska dhigay xataa baarlamaan ku sheegii loo doortay ay baalmareen. Waxaan talo ku soo jeedinlahaa in Rubuc qarni kadib Somaliland u baahantahay in siyaasadda wax laga bedelo (political change) waayo wadadii aynu shan iyo labaatan sano haynay haddii xidhiidhada caalamigaa wax iskaga bedeli waayeen waa in si kale loo dhigaa islmarkaan qorshe siyaasadeed cusub la dejiyaa oo leh muddo cayiman oo la tijaabiyo. Qodobka kale ee aan ku talinayaa waa in la sii waddo wada hadalka lagu jiro Somalia oo aakhirka sababi kara in loo baahdo in la qaado afti dadweyne (Referendum). Qorshaha siyaasadeed ee Somaliland u baahanthay waa inay ka muuqdaan afarta qodob ee had iyo jeer wadammadda dalbanaya aqoonsiga ay ku muujiyaan qorshahooda ictiraaf raadinta iyo garnaqsigooda oo wadamo badan ay ku guulaysteen markay qarshahaas isticmaaleen. Waana afar qodob oo Somaliland buuxisay una baahan in si balaadhan loogu doodo waana kuwan iyagoo faahfaahsan.. 1. In Somaliland buuxisay shuruudaha afartaa ee looga baahanyahay marka wadan la aqoonsanyo oo kala ah a. In ay leedahay xuud ama dhul xuduudeed cad oo layaqaan ( a defined territory) b. Bulsho ma guurto ah oo aan marba xuduud kale u talaabin ( permanent population) c. In uu leeyahay wadankaasi Dawlad (Government) shaqaynaysa. d. Iyo in uu leeyahay awood uu xidhiidho kula samaysto wadamo kale ( Capacity to enter relations to other states). 2. Rabitaanka bulshadaas wadankaasi ku dalbanayso aqoonsiga ama madaxbanaanida oo ah qodob muhiima keenina kara in dalkaas afti laga qaado (Referendum) isla markaana dadka codeeya boqolkiiba 51% halkay u codeeyaan la raaco lakina maaha sida dadka Somaliland aaminsanyihiin oo ah inay u haystaan in larabo boqolkiiba boqol waayo waxaa jiri kara dad ka soo horjeeda madaxbaananida iyo dad taabacsan lakin waxa lagu kal saaraa waa afti. 3. Sababaha keenaya in uu wadankaasi iskaga baxo wadankii uu hore uga tirsanaan jiray iyaguna waxay u baahanyihiin in si farshaxanimo leh loo sheego waana meesha ugu muhiimsan marka la dejinayo qorshaha ictiraaf raadinta. Waayo marka qofka la waydiiyo maxaad u rabtaa madaxbanaanida waa inuu ku jawaabi karo sababo macquula oo cid kasta soo jiidan karo lagana dhaadhicin karo. 4. Khayraadka wadankaasi hodanka ku yahay iyana waa qodob muhiim u ah in dano lagaa yeesho si maalgashi laguugu sameeyo isla markaana laguu aqoonsado. Haddii dano ay kaa dhex arkaan wadamada shisheeye waxaa u sahalan inay ku dhiiradaan inay ku aqoonsadaan oo aad hesho dawlado kaa kaalmeeya aqoonsiga. Haddaba marka qorshahan la dhamaystiro waa in loo sameeyaa siyaasadii lagu iibgayn lahaa oo ah a) Sidee aduunyadda loogu soo bandhigayaa ama looga dhaadhicinayaa b) Dad nooceeya ayaa loo xilsaarayaa mayihiin dadkii ku haboonaa c) dhaqaale ku filan ma loo qoondeeyey ama miisaanyadii ugu fiicnayd ma loo diyaariyey. Waxaan leeyahay looma baahna qorshe aan dadka laga iibin Karin in aduunyada loo geeyo oo waliba loo dhiibo dad local ah oo aan aduunyadda gaadhi karayn sidii ay iminka samaysay wasaaradda arrimaha debeda Somaliland oo qoraal aan taabo gal ahayn oo qol madow lagu qoray intay diyaarisay waliba u soocday shikhsiyaad aan loo eegin inay ku haboonyihiin iyo inkale. Waxaa kale oo ayaan daro noqotay inaanay waxba ku kala duwanyn gudiyadii madaxweynuhu magacaabi jiray ee Hargaisa dhexdeeda iyo kuwii ictiraaf raadinta uu u magacaabay ee caalamka loo dirayey oo ilaa hadana aan la ogayn shuruudaha loo xulay. Wabilaahi tawafiiq_________________ Ahmed Suleiman Omar (Ahmed Guuto) Email: ahmedguuto@gmail.com Facebook: Ahmed guuto