YAGLEELIDDA HAY’ADDA CAAFIMAADKAGUUD EE QARANKA: Hoggaamin, Daryeel & Tayeyn Caafimaad Qaybtii 1-aad. Qalinkii Jamal A. Muse

0
380

“Gorfeynta ahmiyadda Tilmaamaha Xaaladda Caafimaad Darro, Dhuuxa shaqadda iyo fahanka xuddun dhexaadka tayada hawlaha wakaaladda, suurtalinta iyo suurtagalnimada ka bineynta Somaliland”

HORDHAC:

Ugu horreyn, hay’adda caafimaadka guud ee qaranku “Establishing the National Institute of Public Health” waa wakaalad dawli ah “Government agency”amma waa koox xirfadi isku hayso/keentay oo wada yagleeshawakaalad amma hay’ad qaabilsan caafimaadka guud ee qaranka. Si kale hadaan u dhigo, waajibaadka iyo mas’uuliyadda shaqo ee hay’addani qaramadda u hayso, waxaa ka mid ah:

  • Hoggaaminta culuumta aasaaska u ah sayniska“Science-based leadership”,
  • Suurtagalinta iyo helidda khibrad caafimaad “Expertise and access to healthcare”
  • Isku xidhka hawl-fulinta caafimaadka guud ee dalka “Coordination for a country’s public healthactivities”.

 

Dhanka kale, hay’adda caafimaadka guud ee qaranka ayaa caalamiyan/ guud ahaan lagu qeexi karaadhuux iyo dheecaan ay bulshadu dheefsato aadna ugu xeel-dheer daaf-furka, dabba-galka, Joogteynta, dhiteynta cilmiga caafimaadka, dejinta xeerarka iyo siyaasaddaha lagu hago bahda caafimaadka. Waa nidaam, hal-beeg, hayin & gurgurshaa ah, oo bulshada ka xakameyn kara dhibaatooyinka iyo gafafka ka soo burqadda midigta iyo maanka in-gaab aragga xirfadleyda caafimaadka ka tirsan ee aqoonta ka hoostay.Islamarkaanna horumar heer sare ah hodansiiya adeegyada caafimaadka ee qaramadda yagleela hay’adda caafimaadka dadwaynaha, waxaana loo kala qaybin karaalabo waaxood oo waawayn oo kala ah:

  • Xuddunta hawlaha hay’adda “Core Functions”.
  • Xuddunta tayada hawlaha hay’adda “Core attributes”.

 

Hadaba, akhriste inta aynnu ku guda jirno qoridda, diyaarinta iyo baahinta qormadan muhiimka ah oo dhawaantan aynnu wadaaggi doonno dhawrkeeda taxane ayaa diiradda foggaan-aragga ku daah-qaadaysa is waydiinta iyo ka jawaabidda waydiimo cilmi ahaan iyo fahan ahaan-ba ahmiyad wayn u leh qaranka iyo dadwaynaha reer Somaliland iyo kuwa kale ee af-soomaaliga ku hadla. Waxaanaka mid ah qoddobadan hoos ku xusan:

  • Mas’uuliyadda iyo dhuuxa Waajibaadka shaqo.
  • Suurtagalnimada iyo suurtagalinta ka hirgalinta Somaliland.
  • Baahida dalka iyo dhakhliga yagleelka.
  • Aqoonta iyo waayo-aragnimadaaasaasidda iyo hirgalinta.
  • Dheefta dalka iyo dadka ugu jirta.
  • Saameynta bahda caafimaadka iyo dhiteynta cilmiga.

 

XUDDUNTA MAS’UULIYADDA “CORE FUNCTIONS”:

Xuddunta mas’uuliyadda shaqo ee hay’adda caafimaadka guud ee qaranku waa hwal-gudasho kaabid iyo dheelitir u ah aqoonta, nidaamka iyo hanaanka isku xidhka ee adeeg-yadda caafimaadka dadwaynaha dalka. Waa arrin muhiim u ah guul gaadhsiinta iyo ka wada shaqeynta adeeg-yadda caafimaadka dadwaynaha.Waana qoddob qorshe ahaan lagu jaan-goyn karo in la isticmaalo tobannaan sanno oo mustaqbalka ah. Waxaana jira saddex qoddob oo aad muhiim ugu ah mas’uuliyadda shaqo fulineed ee hay’adda caafimaadka guud ee qaranka, kuwaasi oo ay ka mid yihiin:

 

  1. Qiimeynta iyo falanqaynta xaaladda caafimaadka “Evaluation and analysis of health status”:

Marka la sameynayo qiimeynta & falanqaynta xaaladdaha caafimaadka ee dalka, waxaa muhiim ah in la hirgaliyo oo la fuliyo talaabooyinkan hoos ku xusan:

  • Hirgalinta nidaam suurtagaliya ururinta xogta caafimaadka ee dalka, si loo fahmo xaaladda caafimaad ee dadwaynaha, “Collect data to understand the health status of the population”.
  • Dejinta mudnaantahawl-fulinta & soo-jeedinaha ka qayb-qaadashada hawlaha shaqo“set priorities&suggest interventions”,sida:
  1. Helitaanka xogta tirakoob-yadda muhiimka ah “Have access to data on vital statistics”.
  2. Halisaha ku gadaaman bed-qabka dadwaynaha“Potential threats to health”.
  3. Khatarta arrimaha dhaliya cuduradda&dhaawac-yadda dadwaynaha“Risk factors for disease and injury to community”.
  4. Helitaanka iyo isticmaalka adeeg-yadda caafimaadka ee qof ahaaneed “Access to and use of personal health services”.
  5. Isticmaalka xogta laga hayo adeeg-yadda caafimaadkadalka, si loo hago siyaasaddaha iyo barnaamijyada caafimaadka dalka “Use the health status data to guide policies and health programs of country”.

 

  1. Caafimaadka bulshada “Community Health”:

Marka laga hadlayo caafimaadka bulshada, qoddobadda ugu muhiimsan ee lagu hodmin karo caafimaad qabka bulshada, waxaa ka mid ah:

  • Ilaalinta caafimaadka bulshada“Public health surveillance”
  • Baadhitaannada ku saabsan dhibaatooyinka caafimaadka bulshada “Health problem investigation”.
  • xakameynta halisaha ku lingaxan caafimaadka guud ee bulshada“Control of risks and threats to public health”
  • Joogteynta xog ururinku saleysan sal-balaadhinta daba-galka dhibaatooyinka caafimaadka dadweynaha“Collect data on an ongoing basis to monitor for public health problems”.
  • Kolka la fuliyo daah-qaadka dhibaatooyinka caafimaadka bulshada, waxaa muhiimad wayn leh in la qaado talaabooyin xakameyn ah “When problems are identified, take action to control them” sidda:
  1. In la sameeyo isku xidh, daba-gal iyo kormeer joogto ah oo ku saabsan dillaaca cuduradda faafa, xaaladdaha ka taagan geyiga iyo dhibaatooyinka kale ee caafimaadka dadweynaha.“Conduct ongoing monitoring for outbreaks and other public health problems”.
  2. In la hubiyomuunadaha baadhitaannada laga baadhi karo cudur dhaliyaha il-ma qabatiga ah amma kiimikooyinka keena dhibaatooyinka caafimaadka dadweynaha “Make sure that samples can be tested for organisms or chemicals that cause public health problems”.
  • Baadhidda dillaaca cuduradda faafa amma dhibaatooyinka kale ee khuseeya caafimaadka dadweynaha, waana in la hubiyaa ka qayb-galkala tacaalidda xaaladdaha caafimaad darro ee dalka amma degsiimadda ka taagan “Investigate outbreaks or other public health problems, and make sure that interventions are put in place to address them”.

 

  1. Cilmi-baadhidda caafimaadka dadweynaha “Public health research”:

Kolka maanka si buuxda loo galiyo kobcinta iyo kor u qaadidda xaaladda caafimaad ee qaramadda dunida, waxaa baarka sare kaga taalla sameynta& fulintacilmi-baadhid ku saleysan arrimaha mudnaanta leh “Conduct research on high-priority issues”ee u baahan wax ka ogaalka dhibaatooyinka aadka u ragaadiyay caafimaadka bulshada, iyada oo guul ka gaadhidda arrimaha sare ku sheeggan ay laf-dhabar u yihiin helidda qoddobadan soo socda:

  • Ogaanshaha tilmaamahamuhiimka u ah dhibaatooyinka caafimaadka dalka “Characterize the country’s most important health problems”
  • Helidda/Siinta macluumaad kale oo muhiim u ah go’aan qaadashada cilmi-baadhidda“Provide other data important to decision-making”.
  • Qiimeynta waxtarka ka qayb-qaadashada hawlaha cilmi-baadhidda“Evaluate the effectiveness of interventions
  • Hubinta in natiijadda cilmi-baadhista ee la helay amma la hayo loo bedelo go’aamo, siyaasaddo iyo barnaamijyo “Make sure that research findings are translated into decisions, policies, and programs”.,,,,,,,,,,, La soco qaybaha danbe oo aad u xiiso badan…..

 

Jamal A. Muse

“B.SC. CLS, M.SC. TID”

jamalabdiya@gmail.com/dankaabo@hotmail.co.uk

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here