Hargaysa (Ceelgardinews.com) Sanadkii 2001 markii dadwaynaha reer Somaliland afti ku ansixiyeen dastuur dhigaya mabaadida dimoqraadiyadda waxay Somaliland u dhaqdhaqaaqday sidii ay u yagleeli lahayd nidaam dawladeed ku sal leh dimoqraadiyad ay hogaanka siyaasadda u hayaan xisbiyo siyaasadeed (Jhazbhay, 2009). Ka hor aftida dastuurka, madaxda dalka waxa soo xulli jiray ergooyin qabiiladu soo dirteen oo shir wayne ay ku kulmaan ku dooran jiray madaxweyne iyo ku xugeenkiisa iyo labada aqal ee Baarlamaanka. Dimoqraadiyaddu waxay u baahan tahay xisbiyo adag oo waari kara (JANDA, 2005). Geediga lagaga guurayo hab beeleedka ee loo naq raacay xisbiyo la biday inay dhaami doonaan beelo si toos ah u soo xusha hogaanka, waxa uu dad badan u ahaa guul wayn oo ay ku hamiyayeen. Waxa se jiray dad waagaas ka qabay shaki inay suurtagal noqon karto in Somaliland doorasho qaban karta. Sidaasdarteed, hawlaha badankooda waxa lagu galay si degdeg ah.
December 2002 ayaa markii u horaysay tan iyo 1969 dadwaynaha reer Somaliland waxay u dareereen codbixin ay ku kala xulanayeen lix urur siyasaadeed oo sida qorshuhu ahaa sadexda ugu codka badani noqon doonaan xisbiyadda siyaasadda ee dalka (Jama, 2009). Waxa ku soo baxay xisbigii talada dalka hayey ee Ururka Dimoqraadiyadda Umadda Bahowday (UDUB), Ururka Caddaaladda iyo Daryeelka (UCID) iyo ururka kulmiye. Sadexdaas urur oo da’ ahaanna u kala waynaa sida ay u kala horeeyaan waxaay laga bilaabo ku dhawaaqistii natiijada doorashada noqdeen xisbiyada rasmiga ah ee dalka.
Haseyeeshee, jirintaanka sadexda xisbi waxa muran wayn geliyay siyaasiyiin dood ka keenay turjumadda iyo fahamka dastuurka Somaliland oo dhigaya in dalku yeelanayo sadex xisbiyo iyo Xeerka Nidaamka Ururada iyo Axsaabta Siyaasada Xeer 14/2001. Fahamkii hore loo haystay wuxuu ahaa in sadexdii xisbi ee ku soo baxay doorashadii 2002 ay noqonayaan xisbiyada abidkood jira. Halka siyaasiyiinta qaar ku doodeen inay tahay in hadba la furo ururada siyaasadda oo sadexda ugu codka badani ay noqdaan xisbiyo siyaasadeed. Sadexdii xisbi ee hore u jiray way ku kala aragti duwanaayeen doodaas. UDUB iyo UCID way ka soo horjeesteen furitaanka ururo hor leh halka Kulmiye u arkayey in furitaanku haboon yahay. Guushii xisbiga Kulmiye talada dalka ku qabtay 2010 waxay horseeday in mar labaad la furo ururada siyaasadeed oo ay ku baratamaan doorashadii 2012 iyada oo la go’aamiyay in tobankii sanoba hal mar la furo.
Maxaa xisbiyada sadex loogu xadiday
Waydiintu waxay tahay maxaa keenay in hadii dalku yahay dal dimoqraadi ah oo tartanku furan yahay loo cayimay tirada xisbiyada? Nidaamkii dimoqraadiyadeed ee lixdanaadkii (1960-1969) ayaa laga bartay in hadii ay bataan tirada ururada siyaasaddu inay xoojinayso qabyaaladda oo ay abuurmayaan ururo tiro badan oo ku salaysan jifooyin hoose (Bulhan, 2008). Dabadeedna bulshadu ay aad u kala qaybsamayso meeshana ay ka baxayso xasilooni siyasadeed. Si taas loogu maaro helo, waxa la garwaaqsaday inay haboon tahay in la koobo si qabyaalada loo yareeyo ama meesha looga saaro. Somaliland waxay ku hamiyaysay in laba arimood ay ka durkiso ama ka fogayso xisbiyada siyaasadda; qabyaaladda iyo diinta. Ta danbe waxa looga gol lahaa in caqiidada ummadda midaysa aan la gelin khilaaf iyo in laga hortaggo in firqooyinka diimeed ay ururo is diidan oo col isku ah samaystaan.
Qabiilka iyo xisbiyada
Qabiilkii rajadu ahayd in xisbiyadu dawo u noqdaan ayaa afduubay xisbiyadii siyaasadeed. Isla bilowgiiba, ururadii siyaasadeed waxay noqdeen kuwo ka shidaal qaata beelo. Beel waliba waxay samaysatay urur siyaaseed. Sadexdii xisbi waxay noqdeen madal ay ku bahoobaan beelo. Aragtidii laga lahaa inay dawo u noqdaan beelnimada may rumayn inkasta oo ay ku qasabtay in dhawr beeloodba ku midoobaan hal xisbi. Taas oo xoogaa ka sahlan aafadii lixdanaadkii.
Dhaqan siyaasadeed
Dhaqan siyaasadeedkii xisbiyadu markaas wuxuu noqday beelnimo ama qabyaalad. Wax walba oo xisbigii fulinayo iyo barnaamijkiisa siyaasadeed waxaa tiir dhexaad u noqday qabiil.
Khilaafka xisbiyada dhexdooda
Maxaa keena khilaafka ka dhex dhesha xisbi dhexdii? Ugu horayn waxa haboon in la isla fahmo in khilaafku aanu ahayn wax xun islamarkaana aan laga hortegi karin aanayna haboonayn in la isku dayo in khilaafka la cidhib tiro (Lipsky & Ariel C. Avgar, 2010). Khilaafku waa wax nolosha dadka ka mid ah oo qayb laxaad leh ka cayaara horumarka bulshada. Waxa intaas dheer in khilaafku yahay mid ka mid ah astaamaha siyaasadda meel walba oo ay dunida tahay ba.
Dhibaatada Somaliland haysataa markaas maaha jiritaanka khilaafka ee waa maaro u helid la’aanta iyo maqnaanshaha nidaam, shuruuc, habraacyo iyo dhaqan tolmoon oo lagu xalliyo khilaafka. Maxay yihin dhibaatooyinka ka dhex jira xisbiyada ee keena in aan xisbigu heshiin?
- Aragti la’aan
Qeexidda iyo tilmaanta xisbiyada aad ayaa loogu kala aragti duwan yahay (Bawn et al., 2012). Balse waxa sal u ah mid walba wadaagista aragti ay wada leeyihiin xubanha ka wada tirsan xisbiga (Ball & B. Guy Peters, 2000). Qeexidaas iyo mid kasta oo kale oo aqoonyahanku ku tilmaamaan xisbi waa mid aanay sina u buuxin karayn xisbiyadda Somaliland. Maaha dad ay aragti midaysay oo feker wadaagga. Waa ashqaas u ooman kursi iyo xukun oo ay isku keentay rabitaanka ama caashaqa ay u qabaan inay xukunka gaadhaan ama ay haystaan. Waxa mideeyaa waa dan shaqsi ama kooxeed. Sidaasdarteed, mar walba oo ay is hirdido danaha is diidan ee inta kuwada jirtay xisbiga waxa aan shaki ku jirin inay ku kala tegayaan waayo ma jirto xanjo isku haysta.
- Jiritaan la’aan
Marka laga yimaado af ahaan ama hadal ahaa, maaha xisbiyada Somaliland kuwo leh jiritaan. Ma laha xubno leh aqoonsi (ID Cards) oo ka tirsan xisbiga. Ma laha xafiisyo tuulo, degmo iyo xitaa gobol. Xafiisyada waxay kiraystaan marka olole soo dhow yahay. Maqnaanshaha xubnimo (membership) waxay ka dhigtay xisbiyada Somaliland wax aan jirin oo hadana jira. Xisbi waxa shardi u ah inuu leeyahay dad ka tirsan oo la yaqaan. Waa xubnahaas cidda aasaaska u ah ee hadhow ergooyinka shirwaynaha soo dirsata.
Maadama oo aanay jirin xubno, mar kasta oo la doono in la qabto shirwayne muran baa dhasha sababta oo ah waxa aan la isla aqoon cidda ergada soo dirsanaysa iyo qaabka ay u soo dirsanyso midna. Waxa markaas cid walba u cad in kooxdii gacanta ku haysa qaban qaabada shirku inay awood badan u leedahay inay ciday doonto ka dhigto ergo. Taasina waxay sababtaa khilaaf aan sinaba loogu maaro helayn.
Xitaa waxaan cadayn oo aan la aqoon xubnaha golaha dhexe ee xisbiyada. Tusaale ahaan mid ka mid ah xisbiyada Somaliland shirwaynihii u danbeeyey ee uu yeeshay muu dooran xubno gole dhexe ah ee wuxuu doortay tiro. Waxa gacanta loo taagay tirada uu noqon doono golaha dhexe. Sidaadarteed, hadii ay is yidhaahdaan shiriya golaha dhexe labgaran maayo kuwa ay yihiin. Mid kale oo ka mid ah xisbiyada xubnaha golaha dhexe ma cayinna oo waa daba furan. Sidaasdarteed, waa la soo geli karaa oo tiradu kor uun bay isaga socotaa.
- Sharci la’aan
Xeerka maamula xisbiyada guud ahaan oo ah Xeerka Nidaamka Ururada iyo Axsaabta Siyaasada Xeer. 14/2001 waa xeer si xun u qoran, kooban, af ahaan aan la fahmi karin islamarkaana madmadowga ku jiraa ka badan yahay inta cad. Sababta u wayn ee uu caynkaas u yahay waxay tahay inaan marna loo qorin si degen iyo iyada oo laga fekarayo danta guud. Mar walba waxa loo qoray si dhaqso ah iyada oo ay wax yari ka hadhsan tahay doorasho oo xaalku ka gaadhsii buu ahaa. Waxa intaas dheer in danaha is diidan ee siyaasiyiintu ay si gurracan ugu adeegsadaan inaan xeerku noqon mid waxtar leh oo iyaga dabra.
Xeerarka xisbiyadu leeyihiin iyana waa kuwo la mid ah xagga qaab qoraalka iyo nuxurkaba xeerka guud. Waxay se dheer yihiin inay iskaba sahlan tahay in la bedelo. Hadba kooxda markaas joogta ayaa si aayar ah isaga bedelaysa oo ku darsanaysa ama ka goonaysa waxay rabto. Sidaasdarteed, wax jira oo dad kala saari kara maaha.
- Guddida Diwaangelinta Ururada Siyaasada iyo Anxisinta Axsaabta Qaranka
Gudida Diiwaangelinta Ururada Siyaasadda iyo Ansixinta Asxaabta Qaranka ayaa sharcigu awood u siiyay inay korjoogteeyaan xisbiyada oo ay hubiyaan inay sharciga raacaan. Nasiib darro gudidani maaha mid shaqaysa oo xilkeeda gudata. Waxa intaas u dheer in Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta Siyaasaddu uu ka dhigay mudada jiritaankooda laba sanadood keliya. Wiixi intaas ka danbeeya wuxuu waajibiyay in la qiimeeyo in la cusboonaysiiyo jiritaanka Gudida iyo in xilkaas loo raro Gudida Doorashooyinka. Hada Gudida waqtigoodii wuu dhacay loomana cusboonaysiin. Hadana magac ahaan way sii shaqeeyaan oo mushahar bay ka qaataan Qaranka inkasta oo aanay sharci ahaan jirin oo ay dhiteen waa hore.
- Siyaasad la’aan
Xisbiyadda siyaasaddu ma laha siyaasad iyo habraacyo qoran oo la raaco. Ma yaqaaniin xubanha iyo madaxda xisbiyadu meesha ay u socdaan iyo sida ay wax u wadaan midna. Waxa lagu wadaa xisbiyada in laga tashado uun timaadada.
- Sharciga oo aan lagu dhaqmin
Dhibaato kale oo ay kala siman yihiin Somaliland inteeda kale waa sharciga oo aan lagu dhaqmin. Markaas wixii u yaal, haba liitee, maaha mid la raaco oo ixtiraam iyo qadarin leh.
- Keligii talisnimo iyo lahaansho
Inkasta oo dalku dimoqraadi yahay (ugu yaraan sharci ahaan), hadana xisbiyadu kuma dhaqmaan dimoqraadiyad ee qof baa tuurta u rita awoodda xisbiga. Inta badan culayska xisbiguna wuxuu ku dhacaa qofkaas oo dabadeed u qaato in xisbigu yahay hanti uu isagu iska leeyahay mar hadii hanti iyo dadaal inta badani isaga kaga baxday. Sidaas awgeed, xisbiyadii waxay yeesheen astaan lahaansho gaar ahaaneed. Sidii shirkadaha ayaa markaas waxa awoodda u badan leh qofka saamiga u badan leh.
- Dulqaad la’aan
Dulqaadku waa quruxda iyo ruuxda siyaasadda. Waa astaan cajiib ah oo la’aanteed aan siyaasaddu macno wayn yeelaneyn. Siyaasiyiinta Somaliland malaha dulqaad siyaasadeed. Ma xamilaan dabaylaha iyo culaysyada siyaasdeed ee yimaada. Taasina waxay keentaa in si sahlan ay madaxa isula galaan una kala tagaan.
Gebogebo
Xisbiyada siyaasadda iyo nidaamka dawladeed ee Somaliland midna ma dhisin sharci iyo nidaam xubnaha xisbiyadu ku kala bixi karaan. Inta maaro loo helayo dhibaatooyinka sare ku xusan, way sii socon doonta in khilaafka ka dhex dhasha xisbi uu keeno inay kala tagaan madaxda xisbigu oo loo maaro waayo. Si loo saxo khalalaadka jira na, waxa lama huraan ah inay jirto rabitaan siyaaseed oo lagu doonayo in xididka la abaaro ee aan la isku mashquulin faraca.
Guleid Ahmed Jama, LL.B, PGDip, MA (candidate)
Tixraac
Ball, A., & B. Guy Peters. (2000). Modern Politics and Government. Palgrave Macmillan.
Bawn, K., Martin Cohen, David Karol, Seth Masket, Hans Noel, & John Zaller. (2012). A Theory of Political Parties: Groups, Policy Demands and Nominations in American Politics. Perspectives on Politics, 10(03).
Bulhan, H. (2008). Politics of Cain. Maryland: Taysan International Publishing.
Jama, I. (2009). Somaliland Electoral Law. Somaliland Law Series.
JANDA, K. (2005). Political Parties and Democracy in Theoretical and Practical Perspectives. National Democratic Institute for International Affairs.
Jhazbhay, I. (2009). Somaliland an African Struggle for Nationhood and Interntational Recognition (1st ed.). Midran South Africa: Institute for Global Dialogue and the South African Institute of International Affairs.
Lipsky, D., & Ariel C. Avgar. (2010). The Conflict Over Conflict Management. Cornell University ILR Shcool